Ông Nguyễn Minh Đức cho biết khoa học pháp lý vẫn thường chia các quy định thành 2 nhóm là luật nội dung và luật hình thức.
Luật nội dung là những quy định về quyền và nghĩa vụ của một chủ thể nào đó (thường gọi tắt là địa vị pháp lý).
Nhưng quyền và nghĩa vụ luôn là những thứ trừu tượng, không sờ được, không nhìn thấy được, không nghe được, không ngửi được và không nếm được. Để có thể nhận biết được luật nội dung, người ta cần có các quy định về luật hình thức.
Luật hình thức là những quy định về trình tự thủ tục, chứng cứ, chứng minh để nhận biết hoặc thực hiện các quyền và nghĩa vụ.
Ví dụ, Bộ luật Hình sự là luật nội dung, quy định về việc ai làm gì sai thì bị xử phạt như thế nào. Bộ luật Tố tụng hình sự là luật hình thức, quy định về trình tự thủ tục, chứng minh, chứng cứ để xử lý tội phạm.
Ví dụ khác: nghĩa vụ giao hàng, nghĩa vụ trả tiền là luật nội dung của hợp đồng mua bán hàng hoá. Còn hình thức của hợp đồng mua bán hàng hoá có thể được thể hiện bằng văn bản, bằng lời nói, bằng hành động.
"Nội dung là cái quan trọng, là cái quyết định, còn hình thức chỉ là cái giúp thể hiện nội dung, phụ thuộc vào nội dung.
"Vì thế nói: 'Mất bằng lái xe phải thi lại' là một phát ngôn chưa chuẩn xác. Vì nếu một người đã thi đậu lái xe, tức là anh ta có đủ năng lực để lái xe và có quyền lái xe ra đường. Còn cái bằng lái chỉ là hình thức để thể hiện cái quyền đó mà thôi.
"Nếu anh mất bằng lái, nhưng hồ sơ vẫn còn, cơ quan giao thông vẫn lưu, thì vẫn có đủ chứng cứ để chứng minh quyền lái xe của anh ta. Và việc cấp lại bằng lái chỉ là việc sao chép cái chứng cứ từ hồ sơ gốc, từ dữ liệu cơ quan nhà nước, chứ không thể vì thế mà thay đổi được quyền lái xe của anh ta", ông Đức phân tích.
Bình luận thêm về mối quan hệ giữa luật nội dung và luật hình thức, ông Nguyễn Minh Đức ví von đây là quan hệ "thầy tu - áo cà sa". Áo cà sa không làm nên thầy tu nhưng thầy tu mà không có áo cà sa thì không ai biết đó là thầy tu. Nội dung quan trọng nhưng không phải vì thế mà hình thức không quan trọng.
Ví dụ trường hợp một kẻ hiếp dâm, giết người, cướp tài sản, xứng đáng bị xử tử hình, đó là nội dung. Nhưng cơ quan chức năng không xử tử ngay tức khắc mà vẫn phải có nhiều hình thức như điều tra, truy tố, xét xử, sơ thẩm, kháng cáo, phúc thẩm… Lý do là phải cẩn trọng, bởi làm sao để chắc chắn đó là kẻ hiếp dâm, giết người, cướp tài sản? Làm sao để biết rằng người bị xử tử hình xứng đáng chết?
Cách tốt nhất để tăng cường sự chắc chắn là đặt ra một loạt quy định luật hình thức thật phức tạp, chính là Bộ luật Tố tụng hình sự. Đương nhiên, dù phức tạp đến đâu thì cũng không thể chắc chắn 100%, nhưng nếu chỉ cần chắc chắn 99,9999% thì các quy định tố tụng hình sự như hiện nay là chấp nhận được.
Đó là xử tử hình thì cần mức độ chắc chắn cao. Nhưng nếu chỉ phạt tiền vài triệu đồng thì mức độ chắc chắn có thể thấp hơn. Vì thế mà thủ tục xử phạt vi phạm hành chính đơn giản hơn thủ tục truy cứu trách nhiệm hình sự.
Đương nhiên cũng có sự phân loại, ví dụ như phạt dưới 15 triệu đồng thì không cần người bị xử phạt giải trình, còn từ 15 triệu đồng trở lên thì phải có thêm thủ tục giải trình. Triết lý hoàn toàn tương tự, nội dung mà nghiêm trọng thì hình thức cũng phải nghiêm trọng theo.
Tuy nhiên, ông Đức cho rằng hệ thống pháp luật Việt Nam rất trọng hình thức. Và đó là điểm yếu chết người.
"Trước đây chúng ta có tội kinh doanh trái phép, xử lý hình sự cả hành vi kinh doanh những ngành nghề không ghi trong giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh.
"Cần phải hiểu rằng giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh chỉ là hình thức, còn quyền tự do kinh doanh là nội dung. Chỉ vì hình thức không có mà xử tù vi phạm về nội dung có đáng không? Cũng vì thế mà Bộ luật Hình sự 2015 đã bỏ tội danh này.
"Nếu ai đó kinh doanh ngành nghề không có trong giấy chứng nhận thì hiện nay chỉ bị xử phạt vi phạm hành chính, với lý do không thông báo cho cơ quan đăng ký kinh doanh. Lúc này, nghĩa vụ thông báo là nội dung, và vi phạm nghĩa vụ thông báo thì bị xử lý nhẹ nhàng là điều là hợp lý", ông Đức cho hay.
Ông Đức nhấn mạnh: phân biệt luật nội dung và luật hình thức là điều cực kỳ quan trọng trong cả xây dựng pháp luật và áp dụng pháp luật.
"Sự nhầm lẫn luôn gây ra những kết quả tai hại mà Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải là một ví dụ điển hình", ông nói thêm.
